____________________________________

THỎA THUẬN - CÁI NHÌN - GIẢI THIÊNG

'Bầu trời ở đâu cũng giống nhau' - bộ tác phẩm mới hình thành từ đầu 2025, loạt sơn dầu trên toan chính thức đầu tiên của Thắm Poong, đánh dấu một bước thử nghiệm mới, khai mở một lối tiếp cận hoàn toàn khác biệt của chị so với thực hành hội họa trên giấy dó đã làm nên tên tuổi của chị trong nhiều thập niên qua.

Thay vì tiếp tục tự dựng nên thế giới siêu thực của mình bằng cách chồng sắp, đan kết từng lớp hoa văn trang trí và bảng màu rực rỡ, xen lẫn chi tiết cách điệu về thiên nhiên và con người như những sáng tác trước đây; trong chuỗi tác phẩm này, nghệ sĩ quyết định thử giới hạn sáng tác của mình trên những bề mặt toan đã được định hình sẵn: Thắm vẽ đè lên trên những bức sơn dầu phong cảnh của em trai chị - họa sĩ Đinh Thảo Phong. Những bức tranh này đã hoàn thiện xong cả mười năm nay, lặng lẽ tồn tại như một thế giới khép kín với phối cảnh, ánh sáng, đường chân trời, sắc độ màu và tạo hình riêng. Ở đây, sự can thiệp của Thắm Poong lại tiết chế và giản lược một cách đáng ngạc nhiên - chỉ thuần một sắc vàng rực rỡ, chảy dài thành các lớp hoa văn rải nhẹ, trôi nổi. Những chiếc lá bé xíu xếp đặt cạnh nhau rọi thành bóng cây, dáng ngựa; hoa văn kỷ hà tràn đổ như thác nước, khói mây, tỏa nhánh như tán vòm... những nét bút pháp đặc trưng của Thắm Poong (vốn quen thuộc trong khung nền siêu thực mộng mị của chị) giờ đây bị di dời và dường như ‘đặt lạc’ trong cái nền cảnh quan địa lý được một người khác bày sẵn.

Khung cảnh tả thực lại là điểm bắt rễ và neo đậu cho huyễn tưởng. Các chi tiết hoa văn dù đến sau nhưng cũng không lấn lướt, cố xóa đè, vùi lấp đi cái nền có trước. Sự va đập giữa hai thế giới - hai cái nhìn khác biệt vì vậy không thể tránh khỏi, mà lạ lùng thay, ta không thấy tình thế ấy lâm vào cảnh xa lạ, rời rạc, hay thúc ép tì đè, cải biến. Những hình tướng khác biệt lồng vào nhau, đồng hiện, như thể đã có một sự thỏa thuận, đồng tình theo một giao ước bí mật. Giao ước đó không phải kiểu hòa trộn nhau để tạo dựng một ảo giác, cũng không cự tuyệt nhau nhằm bật cho ra một nghịch lý sâu xa, cái tạo dựng trước và cái diễn tả đến sau vẫn là những chi tiết độc lập, vừa nhắc cái thực, vừa gợi tưởng tượng; chúng tự nhiên chảy vào nhau thành một ‘vùng trung gian’. Tỉ mẩn với từng nét cọ trong hàng tháng trời, Thắm Poong thả từng chiếc lá, xếp từng đường tròn trong động tác mang hơi hướng thiền định, xen giữa những quãng ngơi nghỉ ngắn ngủi trong cuộc sống bộn bề với vai trò một người bà, một người mẹ. Bằng một cách nào đó, bởi chính những dịu dàng, nhẫn nại từ quá trình lao động ấy, loạt sáng tác này đã bắt lấy trọn vẹn những khoảnh khắc giao cảm bất chợt, sự hiển linh thoáng qua của hai cái nhìn, hai lớp thời gian tách biệt, theo kiểu một “cái chạm” đồng thời từ các chủ thể khác nhau vào một không gian chung/một thực tải khả kiến. Điều này gợi nhắc đến ý tưởng của Maurice Merleau-Ponty mà ông từng đề xuất trong tiểu luận cuối cùng được xuất bản của mình (Eye & Mind, 1961): 

“Tôi nhận ra thị giác (vision), không phải như một ‘suy tưởng/ý nghĩ về việc nhìn’, như cách nói của Descartes, mà là một kiểu chăm chú để tóm lấy, bắt lại thế giới khả kiến — và chính bởi thế, đối với tôi, luôn có thể tồn tại cái nhìn của kẻ khác.” (1)

Cái nhìn, vì thế, không còn là thao tác của một chủ thể áp đặt lên vật thể, mà là một trải nghiệm thuận nghịch, nơi người nhìn và thứ được nhìn phóng chiếu qua lại lẫn nhau: 

“Giữa họa sĩ và thế giới hữu hình, vai trò tất yếu sẽ bị hoán đổi. …nhiều họa sĩ nói rằng sự vật đang nhìn họ. Như André Marchand kể lại, tương đồng với trải nghiệm của Paul Klee: ‘Trong rừng, nhiều lần tôi cảm thấy không phải tôi đang nhìn khu rừng. Có những ngày tôi cảm thấy cây cối đang nhìn tôi, đang nói với tôi... Tôi ở đó, lắng nghe... Tôi nghĩ người họa sĩ phải để cho vũ trụ thấm vào mình, chứ không phải muốn thâm nhập vào nó... Tôi chờ được nhấn chìm, được chôn vùi. Có lẽ tôi vẽ để được thoát ra.’”  (2)

Trong tinh thần ấy, thực hành lần này của Thắm Poong cũng có thể xem như một cuộc thử nghiệm hoán đổi về tính hiện hữu. Khi vẽ chồng lên bức tranh của Đinh Thảo Phong, chị không chiếm lĩnh mà lắng nghe, để được chạm lại vào một quá vãng từng hiện hình hóa. Cảnh vật của Phong (bầu trời, núi rừng, nơi chốn cũ) không còn là đối tượng đứng im, bị động chờ đợi sự tái diễn giải, mà trở thành tồn tại độc lập đã và đang hiện hữu, liên tục phóng chiếu cái nhìn trở lại nghệ sĩ - giờ dường như chỉ khiêm nhường như một vật thể trung gian… Phải chăng cũng bởi sự rút lui cái tôi ấy mang đến một dạng kinh nghiệm mới về tính hữu hình, hệ quả là những hình ảnh con người từng được khắc họa như một hệ thống nhân vật điển hình trong tranh của Thắm Poong trước đó (nếu không sống động trong các hoạt động đời thường thì cũng bồng bềnh trong những bóng hình mơ màng với ngụ ý về sự đổi dời từ xác trần tới tâm linh) giờ đây hoàn toàn vắng bóng…

Điều đặc biệt trong đợt mở xưởng này, một bức tranh phong cảnh của Đinh Thảo Phong dẫu Thắm Poong không can thiệp vào, vẫn sẽ hiện diện. Đó là bức vẽ cây cổ thụ ở Ngọc Chiến, Sơn La — nơi người Thái truyền tai nhau những câu chuyện thần bí về một con hổ thần mang đôi cánh vàng óng rực trú ngụ trong cây. Bức tranh này được Phong vẽ dựa trên tấm ảnh cũ chụp bởi cha mình, giờ mang sức nặng của một ký ức gia đình, cũng là điểm giao cắt lạ lùng cái nhìn của ba cha con ở những lớp thời gian cách biệt vào cùng một biểu tượng thiêng của quê hương. Cây thần ấy giờ đây không còn nữa. Toàn bộ vùng thung lũng đó nay đã chìm dưới nước, trong lòng hồ chứa của dự án thủy điện, và cả một huyền thoại “Hổ thần” từng sống trong lời kể, trong nỗi sợ và lòng tôn kính của người dân địa phương giờ chỉ còn là một dư âm mờ nhạt trên mặt toan. Vì thế, Thắm Poong quyết định không làm thêm gì cả. Không cần vẽ thêm nữa. Hành động giải thiêng đã xong cả rồi, bởi thời gian, bởi bào mòn và vùi lấp không thể đảo ngược của phát triển và quên lãng. Thiên nhiên, từng là thế lực linh thiêng, là nơi bắt rễ và nuôi dưỡng ký ức tập thể, nay chơ vơ như một phông nền trống vắng. Giữ lại nguyên bức tranh ấy, Thắm Poong không tìm cách khôi phục huyền thoại, cũng không phủ định nó; chị chỉ lặng lẽ nhìn thẳng vào khoảng trống sau khi cái thiêng đã rút đi, như một cách để thừa nhận sự biến mất của ký ức, và cả giới hạn của con người cũng như nghệ thuật. Cái nhìn, bình thản và không can thiệp đánh dấu sự tự giải phóng nó khỏi các ảo tưởng về quyền năng và chiếm hữu. Bức tranh hiện diện trong bộ tác phẩm của Thắm Poong mang dáng dấp một hành vi hoài niệm, nhưng không day dứt, trái lại hết sức thản nhiên, một sự chấp nhận tính vĩnh cửu của biến thiên và bản chất không thể thấu đạt của thế giới.

Mỗi người chúng ta đều là cựu của một vài điều gì đó, ngay cả khi ta không ý thức về điều ấy. Vậy mà, lại chẳng hề có gì là thật sự bất biến trong quá khứ;  nó vẫn luôn chuyển động, biến ảo, và trở nên khác đi nhờ những cái biết mới, cái nhìn mới, những va chạm mới, những lớp sơn mới đời sống ngày qua ngày phủ thêm lên. Bầu trời ở đâu cũng giống nhau – một phông nền khách quan, dửng dưng và vô tận. Chỉ có cái nhìn là khác: chính cái nhìn – trong mỗi khoảnh khắc – hiện hữu hóa thế giới vào trong ta. Vì thế, ngay cả khi bầu trời vẫn còn nguyên đó, mỗi lần ta ngước lên, nó đã là một bầu trời khác rồi.

_______________

(1) Maurice Merleau-Ponty, “Eye and Mind,” (1961), tuyển tập lại trong The Primacy of Perception and Other Essays…, biên tập James M. Edie, dịch giả Carleton Dallery (Evanston: Northwestern University Press, 1964)

(2) Georges Charbonnier, Le monologue du peintre (Paris: Gallimard, 1960), pp.143–145; trích lại trong Merleau-Ponty, Eye and Mind.